Onderwijs in de rest van de collectie

In de aflevering van vandaag bespreken we stukken uit de rest van de collectie die ook een link hebben met thema onderwijs! We gaan al huppelend doorheen de depots van Archief Gent en trekken onderweg hier en daar een archiefdoos open. We vertellen je onder andere over het oudste leerplan in de collectie (en misschien wel in heel Vlaanderen?) en we ontdekken waarom Therese Hofman een straffe madam was! Dat en veel meer in aflevering 4.

What is Van ABC tot “Meester, ik ben niet mee”!?

Duik samen met Archief Gent in het archief van onderwijsinspecteur Michel Steels en ontdek in deze podcastreeks hoe zo'n archief tot stand komt en welke herinneringen aan scholen uit het verleden bewaard zijn gebleven. Archief Gent onderzoekt de meerwaarde van onderwijsarchieven en vertelt er jou over!

Intro

De geschiedenis van onderwijs is op zijn minst gezegd bewogen. Schoolstrijden, onderwijsrevoluties en zelf recenter een globale pandemie zorgen ervoor dat onderwijs en educatie nooit stilstaan. Het thema onderwijs is universeel en iedereen heeft zijn eigen ervaringen met en herinneringen aan school. Maar waar start het verhaal van onderwijs? Hoe herinneren we ons die tijd en welke objecten dragen fijne schoolverhalen met zich mee? Wat met het schoolerfgoed? Dit zijn allemaal vragen die aansluiten bij het thema van Erfgoeddag 2022. In het kader van die Erfgoeddag nam Archief Gent een kijkje in zijn collectie op zoek naar interessante stukken en verhalen die aansluiten bij Onderwijs. In deze podcastreeks gaan we op zoek en vinden we hopelijk ook enkele antwoorden. We nodigen je dan ook graag uit om met ons mee te gaan op dit auditief avontuur doorheen de onderwijsgeschiedenis en de collectie van Archief Gent

Podcast

Een blik achter de schermen: Het script van deze aflevering schrijven was een rollercoaster. We zouden eigenlijk deze aflevering focussen om stukken die aan bod kwamen in het boek van Steels maar toen ontdekten we dat we dit niet zouden kunnen doen zonder eerst een hele lange en complexe uitleg zouden moeten geven over de ordening van het modern archief, de verschillende rubrieken waarin dat in opgedeeld, hoe dat juist komt dat het zo opgedeelde is en als je van die opsomming nog niet in slaap gevallen bent… Wel dan hadden we toch misschien beter die opname gemaakt. Als je één van de 5 personen bent die nu nog aan het luisteren is, proficiat! Je beloning is een veel interessante podcast. In plaats van het genoemde hebben we een paar stukken uit de collectie genomen die een interessant verhaal vertellen. Het is ten slotte Erfgoeddag en het mag allemaal iets toegankelijker. Beginnen doen we nog wel met een stuk dat Steels heeft vermeld, maar daarna lopen we huppelend door onze depots en trekken we hier en daar een archiefdoos open. En nee, van dat huppelen daar bestaat geen beeldmateriaal van.

Enkele noemenswaardige stukken genoemd in boek tonen.
Oudste leerplan (SAG U I J I, 1850-1854) = MA_U_729 (laatste document in het pak)
Extra: leerinhouden = MA_U_729 (voor de donkerblauwe omslag zitten 4 inschrijvingsregisters. Voor die inschrijvingsregisters, zit het blad met leerinhouden, getiteld “Maatregelen …”)
We beginnen met een stuk dat Steels uitvoerig beschreef in zijn boek: De “Systematische gang der onderscheiden vakken, welke in de stadskosteloze scholen te Gend worden onderwezen” goedgekeurd door schoolcommissie te Gent op 9 November 1841. Steels vermoedde dat dit document het oudste leerplan in ons land was. We hebben dit helaas niet kunnen uitpluizen of het zo is, maar we zijn wel redelijk zeker dat het oudste leerplan in onze collectie is. En omdat we in een andere aflevering al stilstonden bij verschillende leerplannen, leek het ook fijn om hier even stil te staan. Een eerste interessant opmerking is dat het programma bijna 40 jaar ouder is dan het eerste nationale programma’s voor het onderwijs van België dat verscheen in 1880. Ook dateert het van een jaar vroeger dan de eerste organieke wet op lager onderwijs die zei dat elke gemeente minstens één lagere school moest hebben en ze kosteloos onderwijs aan arme kinderen moest verstrekken. Alleen al door de datum is het dus al een interessant stuk
Uit het document blijkt verder dat de school toen werd ingedeeld in vier klassen: Een voorbereidende klas, een laagste klas, een middelste klas en een hoogste klas. Elke klas is op zijn beurt ingedeeld in 2 (de voorbereidende en hoogste) of 3 afdelingen (laagste en middelste klas). Voor zij die het document inzagen of aan het meetellen zijn, dat komt neer op 10 afdelingen in totaal. Steels vermoedde dat het leerplan zou opgesteld zijn door Pieter Jonglas waarover we het later nog zullen hebben. Dit vermoeden komt omdat het document verwijst naar de “normaal” lessen. Lessen die gegeven werden door, je raadt het al, Jonglas sinds 1830.
Wie was Jonglas? Een Nederlander die als onderwijzer aan de slag was in de Gentse Rijksschool sinds 1820. Van dat startpunt zou hij een hele onderwijscarrière doorlopen in Gent en zou werken tot hij 75 was. Hij gaf niet alleen het onderwijs mee vorm op beleidsniveau, hij publiceerde ook allerhande school- en leerboeken. Maar daarover later meer.
De leerinhouden in de voorbereidende klas zetten lezen van letters en herkennen van cijfers 1-20 voorop. De laagste klas bouwde verder op leesvaardigheden en reikt men hierbij ook al eerste (moraliserende) gedichten aan. Kinderen zetten hun eerste stappen in het schrijven. Ook wiskunde werd uitgebreid met grotere getallen, bewerkingen en vormleer. Er was ook ruimte voor gesprekken over de oorsprong en het gebruik van dingen.
In de middelste klas werd de taalvaardigheid steeds complexer met aandacht voor zinsontleding, wiskunde werd uitgebreid en in de eerste afdeling van deze klas begon men ook met aardrijkskundige en geschiedkundige beschrijvingen van Oost-Vlaanderen. Er was ook toenemende aandacht voor zedenleer.
In de hoogste klas werd daar weer op verder gebouwd: natuurlijke historie, spraakkunst, breuken, wiskundige vraagstukken, aardrijkskunde van België. Vermoedelijk gingen leerlingen over naar een volgende afdeling na een half jaar, wanneer ze de leerstof onder de knie hadden. Uitgezonderd de hoogste klas, daar duurde een afdeling een jaar.
Dit leerplan bood een handige gids voor de onderwijzers. Het gaf een houvast en een kader aan leerkrachten op vijf stedelijke scholen die zeker niet allemaal een beroepsopleiding hadden.
Verhaal Thérèse Hofman (dienststaat SAG U I B 3) = MA_U_324
Dankzij de archieven in onze collectie kunnen we ook verhalen reconstrueren van verdienstelijke onderwijzers uit het verleden die minder in de spotlight staan dan Jonglas. Zo bijvoorbeeld ook van de eerste onderwijzeres Thérèse Hofman. Google eens “Therese Hofman Gent” Je zal enkel wat vermeldingen vinden van haar uit de Gentse wegwyzer maar ze verdient zeker extra aandacht. Ze werd benoemd in 1833 als leerkracht. Ter vergelijking, de eerste vrouwelijke niet-gediplomeerde onderwijzeressen in Antwerpen begonnen er in 1944 voor de klas. De eerste gediplomeerde onderwijzeres pas in 1953. Het archief bevat het examens dat Hofman aflegde als proef voor het bekomen van dat ambt. (Ze zou weggaan van haar vorig ambt omdat haar orangisme verweten werd – zie boek p. 32). Hofman was eerst voor 6 jaar directrice van een privéschool. Daarna een van de kosteloze scholen. Voor haar aanstelling bij de laatste legde zij op 12 april 1833 een examen af, die examenbundel zit nog in de collectie (MA_U_I?) en geeft een beeld op haar vaardigheden. Zij kreeg in 1844 de opdracht van het stadsbestuur om lessen voor andere vrouwelijke lesgevers (ondermeesteressen en assistenten) in te richten. Ze kreeg ook een meisjesnormaalschool toegewezen omstreeks 1849. Rond 1852, naar aanleiding de opening van drie nieuwe scholen, werd Hofman overgeplaatst naar het Louisa-instituut. In 1958 werd ze overgeplaatst en belast met het bestuur van de betalende meisjesschool. In 1958 kreeg Hofman ook complimenten van ene P.J. Veth, een Nederlander die in 1958 enkele scholen in Gent, Brussel en Luik bezocht in opdracht van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, een organisatie die streefde naar culturele individuele en maatschappelijke ontplooiing. Volgens hem verbleekt het normaalonderwijs op bezocht school in Brussel met de school van Hofman.
Hofman zou blijven werken tot 1873. Ze nam ontslag op 13 september, ze was toen als directrice van de betalende meisjesschool in de Korte Dagsteeg. Ze kreeg voor haar verdiensten en carrière van toenmalig schepen Wagener een gouden medaille Hij complimenteerde Hofman tijdens de uitreiking nog met de woorden: “Ik denk dat ik zonder overdrijven kan zeggen dat de opmerkelijke verbeteringen die veertig jaar lang in Vlaanderen zijn ingevoerd met betrekking op de opvoeding van vrouwen, voornamelijk te danken zijn aan haar initiatief, want zij is een vooruitstrevende vrouw die voortdurend alle nieuwe methoden verwelkomde die door ervaring werden aanbevolen.” Mooie woorden voor een geëngageerde vrouw met een lange carrière in het Gentse onderwijs. Een carrière die kan worden gereconstrueerd aan de hand van stukken zoals registers, brieven en gemeenteraadverslagen uit de collectie. Kan iemand eens checken of er nog geen Thérèse Hofmanstraat in Gent is? Nee? Dan moeten we daar dringend werk van maken!
Aardrijks-geschiedkundige beschrijving der stad Gend: voor de jeugd; met eene kaart (GSA2 I6 bibliotheek) Link Pieter Jonglas met Gent en onderwijs.
Nog een leuk stuk uit de collectie is het boek “Aardrijks-geschiedkundige beschrijving der stad Gend: voor de jeugd” van Pieter Jonglas. Net als Thérèse Hofman is Pieter Jonglas een klinkende naam in de geschiedenis van het Gentse onderwijs, zo klinkend dat we hem al eerder al vermelden in deze podcast. Hij schreef verschillende boeken voor onderwijs zoals rekenboeken en leesmethoden.
Zijn opzet met de publicatie zet eigenlijk sterk in op omgevingsonderwijs. Door te vertrekken uit de omgeving wou Jonglas jongeren warm maken voor de studies van het verleden en geografie. De herkenbaarheid zou dan de herinnering van de lessen versterken. De publicatie bevat niet enkel lesinhouden maar ook vragen over die inhoud. Het in een interessante didactische bron en een fijn lesmethode die je kan vergelijken met modernere methoden om tot interessante inzichten te komen over hoe het onderwijs met betrekking op dit vak doorheen de tijd is geëvolueerd. Een gat in de markt zou dan ook zijn dat we binnen onze educatieve werking een update zouden doen van de publicatie en ter beschikking zouden stellen van leerkrachten die nu lesgeven. Maar voor dat een werkelijkheid wordt, toch al goed nieuws voor de 2 aardrijkskunde leerkrachten onder jullie die luisteren: Deze publicatie kan je ook digitaal doorlezen op Google Books dankzij de collega’s van de universiteitsbibliotheek
Kinderen verknippen een 17de-eeuws handschrift tot speelgoedmannetjes
In een 17de-eeuws register van het ambacht van de witledertouwers (die o.a. lederen handschoenen maakten), inv.nr. OA_169_03, zat in de 19de eeuw in de privécollectie van Mr. X (zo schrijft stadsarchivaris Victor Vander Haeghen het letterlijk in een nota in 1890, die hij op de binnenkant van het houten plat geplakt heeft), die er niets beters op gevonden heeft dan het perkament door zijn kinderen te laten verknippen om hun papieren speelgoedmannetjes te verstevigen! Uit verschillende bladen waren inderdaad figuren uitgeknipt. Op één blad heeft een van de kinderen zelfs in potlood zijn lessenrooster voor die week genoteerd, op andere bladen staat in het groot "Anglais" en "Français", een pennenprobeersel of een geïmproviseerde map, wie zal het zeggen. In elk geval, de vader van Victor, de Gentse hoofdbibliothecaris Ferdinand Vander Haeghen, heeft dit blijkbaar opgemerkt en het boek meegenomen om het door zijn zoon, de stadsarchivaris, in veiligheid te laten brengen in het stadsarchief.

Een onderwijzer schrijft in 1945 een brief met karikaturen van zijn leerlingen = 2021_0120
In 2021 ontving Archief Gent archiefdocumenten van de familie Smeets-Staelens uit Sint-Amandsberg die verband houden met de Tweede Wereldoorlog (aanwinstnummer 2021_0120). Florimond Smeets was een politieagent in sint-Amandsberg, die zich aansloot bij het Verzet. Hij werd echter verraden en werd door de Duitsers gearresteerd en gefusilleerd. Zijn zoon Willy, die nog in de lagere school zat, bracht de rest van de oorlog door bij een gastgezin in Zwitserland. Een ontroerend stuk uit het familiearchief is een brief van meester Praet, bij wie Willy in de klas zat in de gemeenteschool van Sint-Amandsberg, aan zijn vroegere leerling in Zwitserland. De onderwijzer kon aardig tekenen en de brief bevat tekeningen van en weetjes over alle jongens van Willy (bijnaam Poenie-Foenie) zijn klas, die ook allemaal de brief tekenden. Bij de schenking hoort ook een fotoalbum van Willy’s verblijf bij het gezin van een vrederechter in Zwitserland.
Maaltafels in een 18de-eeuwse almanak 1788 en 1790
Een almanak is een jaarlijkse publicatie met een jaarkalender en steeds terugkerende informatie op bepaalde gebieden, zoals astronomische gegevens, dienstregelingen, organogrammen en adressen van overheidsdiensten, maar ook van verenigingen, beroepsbeoefenaars, enzovoort. In vele steden verschenen in de vroegmoderne periode al almanakken met lokale informatie. Zo ook in Gent, waar Philippe Gimblet, drukker op de Korenmarkt, vanaf 1770 een almanak of ‘getrouwe wegwijzer, zowel voor de vreemdelingen als de inwoners van deze stad’ uitgaf. Archief Gent bezit twee nagenoeg complete reeksen van de Gentse wegwijzers in haar bibliotheekcollectie, vanaf de eerste editie in 1770 tot de laatste in 1932. Het zijn bijzonder nuttige zoekinstrumenten voor historisch onderzoek, en bewees in de 18e eeuw zelf zijn nut voor vele zaken, en zo ook voor hoofdrekenen, want in vele uitgaven uit de late 18de eeuw is een uitklapbare pagina met maaltafels tot 24 opgenomen. En dat kan altijd van pas komen natuurlijk.
Ongedateerd handgeschreven en geïllustreerd verslag van Roger Wallaert over de geschiedenis van de Lagere Jongensschool Sint-Vincentius a Paulo (2007_0041; Particuliere archieven PA 13 /1-11)
PA_13_01: verslagen personeelsvergaderingen, titelblad en eerste 3 vergaderingen
PA_13_02, 04, 07, 08, 09, 11
In de reeks particuliere archieven, waar ook het archief van Steels bij ondergebracht is in de collectie, hebben we ook nog een klein archiefje dat oorspronkelijk bewaard werd bij de Heemkundige en Historische Kring Wondelgem. Na herbestemming kwam het bij ons terecht in 2007. Het Archief zelf gaat specifiek over de lagere jongensschool Sint-Vincentius a Paulo in de Maïsstraat voor de periode tussen 1924 – 1957. Dus ook dit archief bevat stukken vanuit de oorlogsperiode. En ik laat het woord hierover graag aan Casper
In 1907 werd de nieuwe parochie Sint-Vincentius a Paulo uitgetekend en meteen volgde de inrichting van een lagere jongensschool. De school was zeer succesvol en moest algauw uitbreiden van drie naar zes klassen. In 1927 kwamen er nog een zevende en achtste studiejaar bij zodat de school in 1930 al 250 leerlingen telde. Op het lesprogramma stond elke dag godsdienst en op zondag waren de leerlingen verplicht de hoogmis bij te wonen. Bij de school hoorde een tuin waarin elk leerjaar een eigen hoekje had. De klas met het mooist verzorgde bloemenperkje won een prijs. Via wekelijkse en driemaandelijkse rapporten bleven de ouders op de hoogte van de vorderingen van de prestaties van hun kind. Er werd ook aan schoolsparen gedaan. In 1930 hadden 194 leerlingen een spaarboekje bij de Nationale Bank. In deze schenking vinden we verslagen van de personeelsvergaderingen (1933- 1945), briefwisseling (1928-1946), stamboeken van de leerlingen (1924-1946) en prijsuitreikingen na de examens (1945-1957). Maar het mooiste stuk (althans in de subjectieve mening van deze educatief medewerker) is een ongedateerd, handgeschreven en geïllustreerd verslag van Roger Wallaert, onderwijzer van de zevende klas. We zeggen ongedateerd maar weten dus zeker dat het dateert van na 1927 omwille van zijn werk voor de 7de klas. Dit verslag bevat niet alleen een korte historiek van de school, er zit ook een handgetekend plan in met hoe de school was ingericht en hoe het onderwijs en lessen werden georganiseerd. Één minder aspect aan dit handschrift is dat het niet meer volledig is. Op bepaalde pagina’s zien we geplakte hoekjes waar ooit foto’s hebben tussengezeten. Deze foto’s zijn echter niet bij ons in de collectie aanwezig en waar ze naartoe zijn weten we niet. Maar ook al is het niet volledig, het blijft een interessante persoonlijke getuigenis van een onderwijzend personeelslid.
Archief Gent beschikt over archiefmateriaal van het stedelijke onderwijs maar niet over het vrije onderwijs. Met deze schenking werpen we een blik op een onderwijsnet dat doorgaans aan onze aandacht als stedelijk archief ontsnapt. Zo geven de stamregisters een beeld van de sociale achtergrond van de leerlingen: het beroep van de vader en informatie over schoolverlaters (veranderen van school, gaan werken ...). Door de ligging van de school in een buurt met veel industrie lag de verdere carrière van de leerlingen als arbeidskrachten bijna automatisch muurvast.
Voilà, dat was het dan! Een greep uit onze collectie met een sterke onderwijslink. Hopelijk hebben we je toch een beetje warm kunnen maken voor de rijkdommen in onze collectie. Sommige stukken had ook Michel Steels zelf in handen bij zijn onderzoek naar het verleden en zo hebben we toch een beetje de collectie bekeken door de ogen van de onderwijsinspecteur! Bedankt voor het luisteren en tot in de volgende en laatste aflevering!

Outro

Deze podcast(reeks) kwam tot stand naar aanleiding van Erfgoeddag 2022: Erfgoeddag maakt School, een initiatief van Faro en gedragen door de brede cultureel-erfgoedsector in Vlaanderen. Naast deze podcast zijn er nog een heleboel andere activiteiten rond erfgoed in onderwijs. Meer informatie daarover kan je vinden op www.Erfgoeddag.be . Voor de inhoud van deze podcast baseerden we ons op de collecties van Archief Gent. Meer informatie over Archief Gent, gebruikte bronnen en een uitgeschreven script van deze aflevering kan je vinden op stad.gent/archief.
Wil je enkele stukken bekijken die vermeld werden in deze aflevering? Deze staan digitaal op beeldbank.stad.gent in de collectie Erfgoeddag 2022. Of breng een bezoekje aan onze leeszaal. Heb je na het beluisteren van deze podcast vragen, opmerkingen, suggesties of feedback, dan kan je een mailtje sturen naar [e-mail] of een berichtje sturen op onze facebookpagina.
Bedankt voor het luisteren en hopelijk tot binnenkort bij Archief Gent.

Bronnen:
https://openjournals.ugent.be/gt/article/67796/galley/192044/view/
https://books.google.be/books?id=AdxNAAAAcAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_book_other_versions_r&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
https://stad.gent/sites/default/files/media/documents/20220127_LIJ_inventaris%20MA_U.pdf
MA_U_729; MA_U_324; GSA2 I6; OA_169_03; 2021_0120; 2007_0041; PA 13 /1-11 (zie Beeldbank Stad Gent)